Archiwum Państwowe w Kielcach - Relacja z konferencji „Społeczność żydowska w Małopolsce”

Spotkanie składało się z dwóch części. Moderatorem pierwszej z nich była dr hab. prof. UJK Beata Wojciechowska, a rozpoczęło ją wystąpienie Krzysztofa Tworogowskiego (Urząd Miasta Kielce) na temat: Endlösung der Judenfrage-Seminaria naukowe w Berlinie. Współpraca Urzędu Miasta w Kielcach z Gedenk-Und Bildungstätte Haus der Wannsee-konferenz. Referent przedstawił prezentację ilustrującą wieloletnie kontakty z partnerami z Niemiec na płaszczyźnie edukacyjnej, wyjazdy muzealników, nauczycieli, animatorów kultury i naukowców do Berlina. W wyniku współpracy odbyło się szereg spotkań przybliżających różne sposoby upamiętniania historii społeczności żydowskiej w Berlinie. Na uwagę zasługuje aktualna kwestia próby upamiętnienia przez stronę polską ważnej postaci dla polskiej historii gen. Bronisława Roi zamordowanego w Sachsenhausen koło Berlina. Następnie Sposoby upamiętniania kultury żydowskiej w Chęcinach jako przykłady wkładu jednostek samorządowych w ochronę dziedzictwa narodowego zaprezentował Konrad Szymański (Urząd Miasta Chęciny). Przedstawiona prezentacja przedstawiała ogrom prac podjętych przez Urząd Miasta Chęciny celem upamiętnienia historii społeczności żydowskiej oraz dialogu między stronami. Referent zaprezentował różne projekty edukacyjne, pielęgnowanie zabytków, organizowanie spotkań i konferencji tematycznych, marszów pamięci. W planach Urzędu jest odrestaurowanie chęcińskiej synagogi. Dr Tomasz Domański (IPN Delegatura w Kielcach) przedstawił Działania naukowe i edukacyjne dotyczące dziejów Żydów i relacji polsko-żydowskich realizowanych przez Instytut Pamięci Narodowej. Referent omówił krótko strukturę IPN i wyszczególnił prace projektu na temat relacji polsko-żydowskich, którego jest koordynatorem. W wystąpieniu pojawiły się nazwiska oraz publikacje pracowników IPN, którzy badają relacje polsko-żydowskie oraz upowszechniają wiedzę o nich. T. Domański podkreślił, iż pracownicy tej instytucji zajmują się zarówno pracą naukowo-badawczą, jak i edukacją. Jako kolejny głos zabrał Jacek Sierka (Fundacja Pojednanie) w wystąpieniu ZNOWU RAZEM czyli nasze spotkania z kieleckimi Żydami. Jacek Sierka omówił powstanie i cele Fundacji Pojednanie. Następnie nakreślił formy działalności Stowarzyszenia, do których zaliczył  wspólne spotkania Polaków i Żydów, Niemców i Żydów, Polaków i  Niemców: w Polsce, Izraelu czy w Niemczech. Te spotkania mają na celu polsko - izraelskie pojednanie. Natomiast kolejna referentka dr Justyna Staszewska (Towarzystwo Dawida Rubinowicza w Bodzentynie) wypowiedziała się na temat Powstania i działalności Towarzystwa Dawida Rubinowicza w Bodzentynie. Justyna Staszewska przedstawiła Pamiętnik Dawida Rubinowicza, jako wyjątkową i nadal niedocenianą relację 13-letniego żydowskiego chłopca z getta w Bodzentynie. Ten wstrząsający dziennik stał się podstawą do działań edukacyjnych prowadzonych przez stowarzyszenie, m.in. warsztatów dla nauczycieli i uczniów poruszających problematykę holokaustu. Następnie ks. dr hab. prof. UKSW Paweł Mazanka (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) przedstawił Skomplikowane relacje polsko-żydowskie na przykładzie gminy Szydłów. Referent wskazał na kilka kontekstów tych relacji, które definiowały ówczesne uwarunkowania m.in. polityczny, rodzinny, edukacyjny, ekonomiczny i psychologiczny. Warto odnotować, że referent zaznaczył, iż negatywne, jak i pozytywne zachowania (zresztą obie postawy marginalne) były sprowokowane przez opresyjny system okupacji niemieckiej (odizolowanie w gettach, kara śmierci), biedę i inflację śmierci, czyli przyzwyczajenie do okrucieństwa. Znaczenie miało też wychowanie i edukacja odebrana w rodzinach, szkole i kościele lub jej brak. Na koniec prelegent wskazał, że ogół Polaków z w/w przyczyn był bierny. Regularną pomoc w gminie Szydłów świadczyły tylko 4 rodziny. Wskazał też, że prześladowania Żydów dokonywały jednostki, głównie z marginesu społecznego.

Podczas dyskusji Agnieszka Dziarmaga (Ośrodek Edukacyjno-Muzealny „Świętokrzyski Sztetl” w Chmielniku) zaapelowała o szeroki przepływ informacji między instytucjami organizującymi różne wydarzenia dotyczące społeczności żydowskiej. Wspomniała również o współpracy „Świętokrzyskiego Sztetla” w Chmielniku z IPN Delegatura w Kielcach, której efektem jest konkurs „Nasi sąsiedzi – Żydzi”. W dyskusji wziął udział dr Tomasz Domański (IPN Delegatura w Kielcach), który skierował pytanie m.in. do dr Justyny Staszewskiej (Towarzystwo Dawida Rubinowicza w Bodzentynie). Dotyczyło ono określenia Żydów słowem „żydki” w pamiętniku Dawida Rubinowicza. Referentka potwierdziła, że Dawid Rubinowicz w pamiętniku określał Żydów słowem „żydki” i dalej stwierdziła, że trudno posądzić autora o antysemityzm, ponieważ był dzieckiem wyznania mojżeszowego. Ks. dr hab. prof. UKSW Paweł Mazanka zapytany o przykłady księży zamordowanych przez bandy polskie za nawoływanie do pomocy Żydom stwierdził, że nie zna takowych. Prof. Stanisław Żak podzielił się natomiast z zebranymi swoimi wspomnieniami z dnia pogromu, kiedy to z drugiego brzegu Silnicy obserwował m.in. robotników z „Ludwikowa” mordujących Żydów. Na zakończenie dyskusji Włodzimierz Pedrycz (Narodowy Instytut Dziedzictwa) zwrócił uwagę na obecny stan synagogi w Chęcinach, który może nie jest zły, ale niewątpliwie wymaga remontu.

Drugą część spotkania, po dyskusji i przerwie kawowej, poprowadził dr hab. prof. UJK Jerzy Gapys (Instytut Historii UJK). Jako pierwszy wystąpił dr Lech Frączek (Lelowskie Towarzystwo Historyczno-Kulturalne) przedstawiając Społeczność żydowską Lelowa w świetle aktów stanu cywilnego. Referent porównał społeczność polską i żydowską na płaszczyźnie demograficznej. Żydzi zawierali związki małżeńskie wcześniej niż katolicy i korzystali z instytucji swatki, młodzi przeważnie liczyli tyle samo lat. Swatka kojarzyła pary wśród osób znacznie oddalonych pod względem zamieszkania. Około 40% par pochodziło z różnych miasteczek. Rzadko zawierano małżeństwa między osobami pochodzącymi z dużych i małych miast. Katolicy zawierali związki małżeńskie później i różnice w wieku między młodymi były większe. Częściej też zawierali małżeństwa powtórne, po śmierci współmałżonka. Było to spowodowane aktywnością zawodową Polaków, gospodarstwo rolne wymagało zaangażowania i pracy kobiety i mężczyzny. Małżonkowie najczęściej pochodzili z tej samej okolicy. Następny prelegent dr hab. UJK Mirosław Wójcik (Instytut Filologii Polskiej UJK) przybliżył uczestnikom konferencji Społeczne i historyczne tło zamieszek antyżydowskich w Wodzisławiu w dniach 18-19 listopada 1918 r. Referent przedstawił mało przebadane wydarzenia w oparciu o bogate materiały archiwalne. Zajścia miały podłoże m.in. ekonomiczne, uczestnicy okradali Żydów z majątku ruchomego. Zainicjował je herszt bandy Stanisław Kalinka vel Kuzoń, który wraz z grupą kilkudziesięciu osób w sposób zaplanowany okradał upatrzone sklepy i domy. Do bandy przyłączyły się licznie osoby z okolicznych wsi. W wyniku zamieszek zginęła jedna osoba. Dominik Flisiak (doktorant, Instytut Historii UJK) wystąpił z tematem Antyżydowskie zamieszki w Kielcach z pierwszej połowy lipca 1921 roku w świetle zasobu Archiwum Państwowego w Kielcach. Zajścia były związane z przemieszczaniem się wojsk po zakończeniu III powstania śląskiego. Żołnierze zdemobilizowani w wyniku niedostatecznej aprowizacji postanowili poszukać produktów u miejscowych Żydów i ich okraść. Do żołnierzy przyłączyły się osoby cywilne. Zaatakowani zostali policjanci próbujący przywrócić porządek. Obrady zakończyłdr Jan Główka (Muzeum Historii Kielc) przedstawiając temat Wnioski o wydanie dowodu osobistego przyczynkiem do dziejów społeczności żydowskiej w Kielcach przed II wojną światową. Referent zaprezentował nowe nabytki zakupione przez muzeum, a są nimi wnioski o wydanie dowodu wraz ze zdjęciami. Wnioski zawierały m.in. dane dotyczące zamieszkania i wykonywanego zawodu. Niektóre z osób nie były dla referenta anonimowe, udało się zebrać o nich informacje dodatkowe dotyczące ich rodzin lub dalszych losów.

Po drugiej części obrad podczas dyskusji Dominik Flisiak został zapytany, czy podczas zamieszek w Kielcach zostały zaatakowane osoby wyznania katolickiego. Referent stwierdził, że oprócz policjantów nie.

Podczas konferencji zaprezentowane zostały dwie wystawy: „Judaica w zbiorach specjalnychPedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Kielcach” autorstwa Ewy Lewickiej i Elżbiety Woźniczki (Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Kielcach) oraz „Polacy ratujący Żydów w zasobie Archiwum Państwowego w Kielcach”, której autorką jest Iwona Pogorzelska (Archiwum Państwowe w Kielcach). Wydarzenie objęte zostało patronatem Europejskiego Roku Dziedzictwa Kulturowego 2018 i patronatem medialnym Wojewódzkiego Domu Kultury im. Józefa Piłsudskiego w Kielcach.